С давних времён на белорусских землях происходили интенсивные процессы межэтнической коммуникации. Особенное географическое положение способствовало появлению здесь ещё в эпоху Средневековья и Нового времени представителей таких крупных этнических групп, как поляки, татары, евреи, русские, цыгане и т. д. Опыт взаимодействия белорусского этноса с ними нашёл своё выражение в различных произведениях устного народного творчества, в частности в малых жанрах фольклора. Пословицы и поговорки охватывают все стороны существующей действительности, в то время как песни, сказки, былины посвящены, как правило, определённым эпизодам, случаям, они затрагивают отдельные стороны истории, жизни людей. Основным источником возникновения пословиц и поговорок были народные наблюдения. Последние часто велись на основе антиномии «мы - они», «свои - чужие». В статье отмечается, что образ чужого формируется как общие знания относительно материальной, духовной и социальной культуры представителей различных этнических общностей, живущих рядом с белорусами. Так, вся совокупность произведений малых жанров фольклора, связанных с темой этнических меньшинств, условно разделена на две группы. Каждая группа пословиц и поговорок рассматривается отдельно. Специальное внимание обращено на причины того, что чаще всего героями белорусских пословиц и поговорок становились евреи и цыгане, реже - русские, поляки, украинцы. Отмечается, что в фольклорных произведениях конфессиональный признак часто идентифицируется с признаком этничности. В заключение подчеркивается актуальность и возможность использования фольклорных жанров в исследовании проблемы этнических меньшинств в Беларуси.
Intensive processes of inter-ethnic communication took place in the Belarusian lands since the ancient times. The special geographical location contributed to the appearance of representatives of such large ethnic groups as Poles, Tatars, Jews, Russians, Gypsies, etc. in the Middle ages and Modern times. The experience of interaction of the Belarusian ethnic group with them has found its expression in various works of oral folk art, in particular in small genres of folklore. Proverbs and sayings cover all aspects of the existing reality, while songs, fairy tales, epics are usually devoted to certain episodes, cases, affect certain aspects of history, people's lives. The popular observations were the main source of their occurrence. They were conducted on the basis of the antinomy "we – they", "friends – strangers". The article notes that the image of a stranger is formed as a general knowledge about the material, spiritual and social culture of representatives of various ethnic communities living near Belarusians. The author divides the entire set of works of small genres of folklore related to the theme of ethnic minorities into two groups. Each group of proverbs and sayings is considered separately. Special attention is paid to the reasons why most often the heroes of Belarusian proverbs and sayings were Jews and Gypsies, less often – Russians, Poles, and Ukrainians. It is noted that the confessional sign is often identified with the sign of ethnicity in folklore works. In conclusion, the author emphasizes the relevance and possibilities of using folklore genres in the study of the problem of ethnic minorities in Belarus.
Бочило Ирина Геннадьевнакандидат исторических наук, доцент
Белорусский государственный университет
Минск, Республика Беларусь
[email protected]
1. Захаркевич С.А. Основные формы адаптации этнических меньшинств Беларуси в иноэтнической среде в XIV–XVIII вв. // Российские и славянские исследования: науч. сб. –Мн.: БГУ, 2012. – Вып. 7. – C. 112–116.
2. Этнічныя меншасці ў Еўрапейскім Саюзе: асноўныя прававыя крыніцы. –Мн.: БДУ, 2017. – 295 с.
3. Валодзіна Т.В. Фальклор // Этналогія Беларусі: традыцыйная культура насельніцтва ў гістарычнай перспектыве. – Мн.: БДУ, 2009. – С. 280–292.
4. Янкоўскі Ф.М. Беларускія народныя прыказкі і прымаўкі. – Мн.: Выдавецтва Акадэміі навук БССР, 1957. – 451 с.
5. Касько У.К. Палескі дзівасіл: Беларускія народныя прыказкі, прымаўкі, выслоўі: са скарбніцы А. К. Сержпутоўскага. – Мн.: Вышэйшая шк., 2005. – 383 с.
6. Прыказкі і прымаўкі: у 2 кнігах. – Мн.: Навука і тэхніка, 1976. – Кн. 2. – 615 с.
7. Славянская мифология. – М.: Эллис Лак, 1995. – 414 с.
8. Беларуская міфалогія. – Мн.: Беларусь, 2006. – 599 с.
9. Белова О.В. Этнокультурные стереотипы в славянской народной традиции. – М.: Индрик, 2005. – 287 с.
10. Ляцкий Е.А. Материалы для изучения творчества и быта белорусов. I. Пословицы, поговорки, загадки. – М.: Унив. тип., 1898. – 63 с.
11. Аксамітаў А.С. Прыказкі і прымаўкі: Тлумачальны слоўнік беларускіх прыказак і прымавак з архіваў, кафедральных збораў, рэдкіх выданняў XIX і XXстст. – Мн.: Беларуская навука, 2000. – 320 с.
12. Бласлаўлёнай зямлі неўміручыя скарбы: Народная духоўная культура Лагойшчыны: у 3 кн. – Гомель: ГДУ імя Ф. Скарыны, 2013. – Кн. 3 – 186 с.
13. Кто живёт в Беларуси. – Мн.: Беларус. навука, 2012. – 799 с.
14. Ліцвінка В.Д. Слова міма не ляціць. – Мн.: Універсітэцкае, 1985. – 156 с.
15. Беларускія прыказкі, прымаўкі, фразеалагізмы. – Мн.: Навука і тэхніка, 1992. – 490 с.
16. Лепешаў І.Я. Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў. – Мн.: Народная асвета, 1981. – 160 с.
17. Прыказкі і прымаўкі: у 2 кнігах. – Мн.: Навука і тэхніка, 1976. – Кн. 1. – 556 с.
18. З вечнага: зборнік фальклорна-этнаграфічных матэрыялаў Случчыны. –Мн.: РНМЦ культуры, 1990. – 62 с.
19. Мудрасць жыцця. – Мн.: Мастацкая літаратура, 2007. – 93 с.
20. Лобач У. Да гісторыі фармавання негатыўнага этнастэрэатыпа адносна яўрэяў на Беларусі // Нацыянальныя меншасці Беларусі: матэрыялы 1-й Нац. навук.-практ. канф., 21–22 мая 1996 г. – Брэст-Мінск-Віцебск: Рэспубліканскі цэнтр нацыянальных культур, 1996. – Кн. 2: Нацыянальныя меншасці і міжэтнічныя зносіны на Беларусі ў святле гістарычных фактаў. – С. 16–21.